Soga om David Besbris Bombinga av Knaben Gruvor i 1943
Innleiing
Den hendinga eg no skal fortelja om, fekk sin oppstart i november 1943.
Forteljinga byggjer på det vesle eg sjølv hugsar, det foreldra mine, spesielt far min, Ådne S. Sinnes, fortalde, og på samtalar med Ola T. Ousdal og den eldste bror min, Sven A. Sinnes.
Grunnlagsstoff er også henta frå to artiklar som Oddvar Munksgaard skreiv i Fædrelandsvennen den 14. og 16. juli 1979
Bombinga
Knaben vart angripen to gonger i 1943, 3. mars og 16. november. Det første angrepet vart utført av ti engelske Mosquto fly. Det angrepet var svært vellukka, militært sett, men det kosta 16 nordmenn livet.
131 slike fly kryssa Sirdal på veg til og frå Knaben.
131 fly kryssa Sirdal på veg til Knaben.
Dette vart eit formidabelt angrep som ikkje berre gjorde stor skade på anlegget, og på bygda Risnes, men som også kosta svært mange tyske soldatar livet. Dei tyske soldatane skulle forsvara Knaben ved hjelp av om lag 60 kononstillingar. Men desse anlegga var opne, og soldatane vart lette offer for ein så enorm angrepsstyrke. Ingen nordmenn omkom denne gongen. Men mange austeuropeiske fangar mista livet. Kor mange veit ein ikkje.
Sjølv om eg ikkje var gamle karen (fødd i 1938), hugsar eg godt at me borna stod utanfor husa heime i Ousdal og såg på den kolossale mengda med fly som passerte over dalen. Himmelen var oversådd med fly. Eg synest å hugsa at det var grupper på 5-6 fly som heldt saman, så var det ein liten avstand til neste gruppe.
Fallskjermen
Medan vi stod der og glåpte, ropa nokre av dei eldre ungane opp til flya at dei skulle kasta ned sjokolade til oss. Det ropa ofte dei eldre borna når det passerte fly. Eg visste ikkje kva sjokolade var for noko, men det var tydeleg å forstå på dei som var 4-5 år eldre enn meg, at det måtte vera noko storarta, så eg ropa med så godt eg kunne.
Med eitt fekk vi auga på at noko kom dalande ned frå himmelen. Vi borna var sikre på at no kom sjokoladen. Men etter ei stund kunne vi sjå, eller kanskje heller forstod, at det var ein mann som kom dalande.
Til å begynna med såg det ut som han ville detta ned like ved oss, men han forsvann bak fjella, og vi såg ikkje meir til han.
Far min var inne på Kaldebekk-stølen etter eit høylass. Han og såg fallskjermen, men også for han vart han borte bak fjella. Pappa batt hesten i ei bjørk og gjekk omlag ei halv mil innover dalen og såg etter mannen, men han fann ingen flygar, og mørkret ville koma, så han måtte gi seg.
Ein ”engelsk” soldat
Men, dagen etter kom Signe Ousdal og henta Pappa og den eldste bror min Sven. Ein ”engelskmann” hadde kome heim til dei, og no måtte dei koma og snakka med han. Begge dei to var gode til å tala engelsk. Han hadde kome ned Kleivane innhylla og kamuflert i fallskjermen.
Ola fortel at han og broren, Salve, heldt på utanfor løa med å grevsko (vintersko) hesten, då dei såg denne figuren som kom ned Kleivane og gjekk til møtes med han. I mot dei kom ein mann med opprekt arm. Han ropa: ”American, American!” Dessutan gav han teikn med munnen og hendene at han hadde behov for mat og noko å drikka.
Dei forstod at det var tryggast å få mannen i hus snarast råd var, før for mange observerte eller fekk greie på kava som hadde hendt.
Sven Sinnes (1921-2009), til høgre for underteikna, skaffa David sivile klede og
følgde han saman med Ola T. Ousdal og Hallvard Ousdal til Kvinen.
Pappa fortalde at han møtte ein ung amerikanar på litt over 20 år, unorsk av utsjånad med sitt ramnsvarte krølla hår og relativt mørke hudlet, trøytt og sliten og prega av stunda sitt alvor. Namnet var David Besbris. Seinare fortalde David at han var jøde av ætt. Han fortalde også at det jødiske bønesjalet som han hadde hatt med seg på flytoktet, kvitta han seg med straks han hadde landa. Han visste kva slags behandling nazityskland gav jødane. Han sa at dei hadde hatt visse problem med ein motor, og då dei vart angripne av ein tysk jagar over Knaben, stoppa ein motor til. Dei var då over Ousdalsdalen (Sirdal) på tilbakevegen til Storbritannia. Kapteinen gav då ordren at dei skulle hoppa ut. Men i det David Besbris, som første mann, slepte seg laus frå flyet, oppfatta han at ordren vart annullert, fortalde far min. David var difor den einaste, av mannskapet på ti, som hoppa ut over Ousdalsdalen, og den einaste som unngjekk tysk fangenskap. Dei andre følgde med flyet ei stund til som visstnok vart forfølgd av det tyske jagarflyet like til mannskapet hoppa ut i fallskjermar over Kvås og flyet styrta litt aust for Undeland gard. Dei fekk hjelp av folk i Kvås, men vart tekne av okkupasjonsmakta ei vekes tid etter. Dei sat i konsentrasjonsleir i Austerike i 18 månader til krigen var slutt. Men alle berga livet. Fleire (7 stk?) av hjelpesmennene i Kvås kom også i fangenskap - på Grini. Der vart også dei sitjande til krigen var over. Om desse hendingane fortel Andreas Vegge i boka ”Minner frå krigen Austad – Lyngdal – Kvås 1940 –1945, Utgitt av Lyngdal kommune 1995”.
David Bespris. Bildet er teke då han var på besøk i Åseral i 1979.
David var temmeleg lik bror Sven av storleik og kroppsskapnad, så han fekk sivile klede av han. Uniforma og flygarkleda, som var av skinn, er framleis i Ousdal.
Ola T. Ousdal fortel at han gav han 200 kroner og sa at det kunne vera ”betaling” for fallskjermen.
Før lange stunda var gått, var bror min Sven, Ola T. Ousdal, Hallvard Ousdal og David Besbris på veg innover Ousdalsdalen på veg mot Kvinen. Første etappe på ferda til Sverige hadde teke til.
I ly av mørkret tok dei seg inn til Gautstøl. Der heldt dei seg i ro til neste natt. Då gjekk turen vidare til Kvinen.
Til Kvinen
Ola T. Ousdal fortel at dei kom til Kvinen om lag klokka åtte om morgonen dagen etter. Det rauk frå pipa, så folket var oppe. Berre Ola gjekk bort til huset og banka på. Dei hine stilte seg attom ein stor stein – eit stykke vest for husa (i lia nedanfor Mjåvasosen).
Dersom det var framande i huset, hadde Ola tenkt ut at han ville fortelja at han framleis mangla nokre sauer. No hadde han høyrt at dei var sett i nærleiken av Bonefjedl og Haugevatnet. Han ville difor høyra om kvinarane hadde sett noko til sauene, eller om dei kanskje skulle ha kome like inn til Kvinen.
Ola banka på, og Gunnhild kom ut. I det ho fekk sjå kven det var, sette ho i ein gren (gråt). Ho trudde nemleg at Ola T. kom med dødsbodskap. Son hennar; som også heitte Ola, arbeidde nemleg på Knaben.
Gunnhild fekk fat i Atlak, som var borte ved låven på veg til skogen. Ola spurde først om det var framande i huset. Det var det ikkje. Så saueskrøna fekk han ikkje behov for å bruka. Han fortalde så at dei hadde ein amerikansk soldat med seg og spurde om han måtte få koma i hus. ”Ja, han må koma!” svara dei begge med ettertrykk, og Atlak slo gjestfritt ut med handa.
No tok sønene med Kvinen over stafetten, og Torjei Kvinen følgde David Besbris vidare til Åseral.
Brev frå David
Ikkje lenge etter krigsslutt, fekk vi i Ousdal brev frå David. Han gav uttrykk for stor takksemd for hjelpa han hadde fått.
David Besbris fortalde at han hadde vorten teken hand om og følgd etappe for etappe av gode kvinner og menn like til han kom til Sverige. Og frå Sverige kom han seg raskt over til England. Resten av krigen tenestegjorde han i U.S.A.
I Åseral fekk David Besbris eit opphald på 3 månader før han kom seg vidare. I denne tida budde han hjå Kari og Kjetil Bortelid.
Falskt pass og falskt grensebuarbevis vart framskaffa. Sven B. Svendsen fungerte som hjelpemann for den ”døve og dumme” heiebonden i heimelaga vadmelsdress som visstnok skulle til lege i Oslo. Vadmelsdressen var sydd i Åseral.
Besøket i Åseral 1979
I 1979 var David Besbris og kona Ester i Noreg. Då var vertskapet i Åseral, Kari og Kjetil Bortelid, døde.
Under besøket i Åseral vart det på Lognatun halde ein fest. Der fortalde Sven B. Svendsen om reisa frå Grovane stasjon og til Oslo. Den dagen dei reiste var det kaldt og hustre, og dei våga seg inn i venterommet på stasjonen. Der var det også mange tyskarar. Dei fortalde historier og var rett i godlag. David var, som nemnt, jøde og forstod difor jiddisch (ein europeisk jødedialekt). Det gjorde at den ”døve og dumme” drog på smilebandet av det tyskarane fortalde. Dei måtte difor berre koma seg ut att.
Ved hjelp av skifting av kommunikasjonsmiddel, tog, lokaltog, trikk og buss, kom di til Oslo med ”Fritt folk” (naziavis) i handa som teikn til kontaktpersonen. Etter 10 dagar i Oslo vart han hjelpt vidare til Sverige.
14. juli 1979 refererte Fædrelandsvennen / Oddvar Munksgaard frå David Besbris’ tale då han det året var i Noreg.
Om møte med folk i Ousdal sa han: ”Jeg kom i hus og ble tatt hånd om på beste måte. Jeg fikk hvile, en ny mann kom til, en norsk-engelsk ordbok ble skaffet til veie. Jeg fikk en dress, jeg fikk smørmerker og brødmerker fra rasjoneringskortene deres – og dessuten stakk de til meg to hundre kroner. De lovet å hjelpe meg – og det gjorde de sannelig også.
Jeg har ordboken med meg i bagasjen, og de 200 kronene i lommen, slik at jeg endelig får betalt tilbake gammel gjeld.--- De risikerte eget liv og velferd for min skyld."
Vidare skreiv Munksgaard (den 16. juli 1979): ”Tiden etter at David var reist fra Åseral, ble en hard tid for disse karene. De fleste ble arrestert, resten drog til skogs og til fjells og levde utendørs i månedsvis. Organisasjonen ”sprakk”, men ikke de stedige viljer.
En beveget David Besbris holdt tale for dem. Det er mange slags soldater, sa han. Noen bærer synlig uniform, men innsatsen til dem som ingen uniform hadde, lærte jeg å kjenne. Jeg var uheldig som måtte hoppe ut, men jeg var samtidig heldig som måtte hoppe ut over Norge. Jeg kan ikke uttrykke hva jeg føler, og jeg jeg vet ikke hvordan jeg skal få takket dere. Gud velsigne dere alle.”
Folka i Ousdal, Sirdal, som først tok hand om og hjelpte David Bespris, fekk ikkje møta han i Åseral. Årsaka til dette var dette: I 1943 var det ein mann i Ousdal som meinte det var tryggast å gjeva David over til tyskarane eller til nazilensmannen. Dei andre fekk forhindra at det skjedde. Denne same mannen tok i mot telefonbeskjeden om festen på Lognatun og at alle som hadde vore med og hjelpt David, var velkomne og sterkt ønska til festen. Beskjeden kom ikkje vidare.
Njål Bjørkelid og hans skjebne
Maria Kvæven var namnet til ei av søstrene til mor mi. Ho var fødd i 1901. Både ho og mannen hennar,GustavBjørkelid f. 1900 frå Laudal, var lærarar på Tonstad. I 1924 fødde ho ein gut. Det er karakteristisk for dei to at dei gav guten namnet Njål. Snorres kongesoger og norrøn kultur betydde mykje for dei. difor fekk guten det gammalnorske namnet Njål.
Då Njål var om lag to år, døydde mora av kreft. På dødsleiet skreiv ho eit rørande dikt, dels er det forma som ein samtale til mannen og dels er det ei bøn til Gud.
Kanskje vi kan koma attende til dette diktet, dersom tida tillet det?
Njål melde seg til krigsteneste på tysk side. Då han forlet Bryne Landsgymnas og reiste til Tyskland var han ikkje fylt 17 år. Han fall ved byen Stetin våren 1945.
Desse to gutane, søskenbarn og gode kameratar, valde kvar sin veg i denne skjebnetida.
Attende til novemberdagane i 1943
Vi veit ikkje om tyskarane fann spor etter flygaren. Iallfall fekk dei nok greie på, då dei fanga resten av mannskapet ei vekes tid seinare i Kvås, at ein av dei hadde hoppa ut over Sirdal. Og som nemnt vart han observert av nazilensmannen.
Men det vart sett i gang med husundersøkingar, og foreldra mine gjekk ut frå at årsaka til det var mistanke om at dei skjulte flygaren. Husundersøkingane skjedde fleire gonger i november og desember. Dette hugsar eg svært godt, for det var lite koseleg for oss borna, og visst og sant var det verre enn lite koseleg for dei vaksne som hadde ein slik løyndom å halda på.
Heile familien vart samla i gangen der ein eller to soldatar heldt vakt over oss. Mor mi måtte så fylgja dei andre tyskarane rundt i huset. Dei hadde tydelegvis stor tru på at ”den engelske soldaten” var gøymd i sengehalmen. Heile familien låg den gong i halmsenger. Dvs. at ein hadde eit godt lag med halm i staden for madrass.
Dei rota fælt, men fann ingen. Eg hugsar også at mor mi laut ta til tårene meir enn ei gong etter slike ransakingar. Vi borna trudde ho gret for rot og uorden etter tyskarane, men det var nok ei intens spenning som på den måten kom til uttrykk.
Ein gong kunne det nok ha gått gale. Under ransakinga var vi alle i huset samla i gangen. Der var også Ingrid og Tonny, nabojentene, som var på besøk hos oss då tyskarane kom. Pappa var i skogen og var ikkje heime. Medan mor mi følgde dei som undersøkte, på loftet, kom Jarleiv, bror min som er 5 år eldre enn eg, på at i eit glas med blyhagl stod synleg på ei hylle. Det trudde han var farleg, og begynte å storgråta. Tyskarane ville ikkje la mor mi koma til for å trøysta guten, og det vart ei amper stemning. Nabojentene storma brått på dør og sprang heim. Dei lydde ikkje når tyskarane ropa Halt!, Halt! etter dei. Jentene sprang heim og sa til foreldra sine at ”no ville tyskarane skyta Amanda!”
Resultatet vart at medan vi framleis stod i gangen og var under vakt, fauk døra opp og ein likbleik ”Jøren der framme” (Jørgen P. Ousdal) kom styrtande inn. Det Jøren trudde, var at no hadde Amanda sprukke og røpa hemmeligheten. Han samla seg nokså fort, og tyskarane reagerte ikkje meir på hendinga.
Avslutning
Framleis er to av dei som var med frå Ousdal i dette dramaet, i live, Ola T. Ousdal, Sven A. Sinnes. Ola T. opplyser at Torjei Kvinen også lever ennå. Men det tynnest i den generasjonen som var ungdommar i dei vonde 1940-åra, og ved gjerningar som dette helt menneskeverdet, moralen og kampviljen levande.
Som nemnt, sa David Besbris i talen på Lognatun i 1979 at han etter å ha hoppa ut i fallskjerm møtte menneske som var viljuge til å våga eige liv og velferd for å hjelpa han. Og det er rett!
Men fridomselskande menneske i Sirdal og Åseral møtte også ein amerikansk soldat av jødisk ætt som også var viljug til å ofra liv og velferd for å kjempa mot inferno-kreftene i eit naziangripe Europa.
12.02.2005
Kjell M. Sinnes
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar